W centrum ikony stoi na podwyższeniu biskup Jerozolimy Makarios, i oburącz trzyma uniesiony nad głową Krzyż Święty – podtrzymują go diakoni. Po obu stronach krzyża stoją cesarz Konstantyn Wielki i jego matka św. Helena oraz licznie zgromadzony lud.

Wydarzenie przedstawiane jest na tle świątyni. Kościół wschodni zaliczył Helenę i Konstantyna w poczet świętych Równych Apostołom.

Historycznie w święto to wspominamy, jak odnaleziono znajdujący się długo w ziemi Krzyż, na którym był ukrzyżowany Pan.

W IV stuleciu Helena, matka Konstantyna Wielkiego, zapragnęła wyruszyć do Jerozolimy by pokłonić się świątyniom, które się tam znajdują i są związane ze wspomnieniem wydarzeń ziemskiego życia Zbawiciela. Według zachowanych danych, główną przyczyną pielgrzymki królowej Heleny było pragnienie odnalezienia w Jerozolimie Krzyża, na którym cierpiał Zbawiciel. Po przybyciu do Jerozolimy, na rozkaz królowej Heleny rozpoczęto wykopy na Golgocie, na tym miejscu, gdzie cierpiał Chrystus.

Z ziemi wykopano kilka krzyży i, według legendy, nie było możliwości określenia z pewnością, który z tych krzyży był prawdziwy, na którym cierpiał Sam Pan. Krzyż rozpoznano dzięki cudowi, który się przy nim dokonał.

Według legendy, blisko wykopanych z ziemi krzyży dokonywała się akurat procesja pogrzebowa. Aby sprawdzić krzyż, poznać, który z wykopanych krzyży jest prawdziwym Krzyżem Chrystusa, przyłożono krzyże wykopane z ziemi do zmarłego.

Kiedy dotknięto go jednym z krzyży, wydarzył się cud zmartwychwstania. W ten sposób, według przekazu kościelnego, dowiedziono niewątpliwie prawdziwość znalezienia Krzyża. To był Ten Krzyż!

Patriarcha na placu, przy zebraniu wielkiej liczby ludzi, trzy razy podniósł znaleziony Krzyż. Ten czyn, dokonany przez patriarchę - Podniesienie Krzyża, tworzy podstawę dla wyobrażenia na ikonach święta i na wieki został zapieczętowany w liturgii, w obrzędzie kościelnym tego święta.

Biskup albo wysoki rangą ksiądz, w zakonie zwykle przełożony, w towarzystwie służących razem z nim księży, wynosi krzyż z ołtarza, staje po środku świątyni i przy śpiewie "Panie, zmiłuj się", powtórzonym powoli 40 razy, dokonuje błogosławieństwa świątyni krzyżem, kłaniając się, jakby pogrążając w śmierć krzyżową Chrystusa, i znowu prostując się, jakby na obraz Zmartwychwstania.

Podniesienie Krzyża nie jest tylko świętem odnalezienia Krzyża, ale w istocie, pełnym i doskonałym wysławieniem Krzyża jako zbawczego znaku Kościoła. I to nie tylko widzialnego Krzyża, ale i Krzyża jako siły Bożej, utrzymującej świat. Można powiedzieć, że Krzyż utwierdza właściwą podstawę stworzonego świata.

Święto Podwyższenia Krzyża Świętego obchodzimy w Kościele katolickim 14 września, prawosławni i grekokatolicy świętują 14 lub 27 września (wg kalendarza gregoriańskiego).

Ikona Podwyższenie Krzyża Pańskiego znajduje się w ikonostasie w rzędzie świąt, a w liturgii cerkiewnej święto ma nazwę Podwyższenia Czcigodnego i Życiodajnego Krzyża Pańskiego.

W dzień przedświąteczny odbywa się całonocne czuwanie, a w święto podczas obrzędu podwyższenia krzyża, przystrojonego kwiatami, celebrans podnosi krzyż, zwracając się ku czterem stronom świata począwszy od wschodu ku zachodowi, południu, północy i ku wschodowi, błogosławiąc wiernych, którzy wraz z chórem śpiewają:

Hospody Pomyłuj, Kyrie eleison.

http://www.orthodoxworld.ru/pl/prazdicony/12/index.htm
http://www.drogaikony.org.pl/2013/09/ikona-podwyzszenia-krzyza-swietego.html