86. rocznica powstania Podziemnego Państwa Polskiego
Msza święta we wrocławskim Kościele Garnizonowym – Bazylice Mniejszej pw. św. Elżbiety Węgierskiej i uroczysta ceremonia przed Kaplicą-Mauzoleum Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej – tak we Wrocławiu uczczono pamięć żołnierzy i działaczy wszystkich tajnych polskich struktur państwowych w okresie II wojny światowej. W uroczystościach uczestniczył poczet sztandarowy TMKK i przedstawiciele naszego Towarzystwa. Zapraszamy do zapoznania się z relacją i fotografiami z uroczystości autorstwa Andrzeja Powidzkiego.
Przez sześć lat, podczas trwania II wojny światowej, na obszarze okupowanego państwa polskiego działały podziemne organy władzy podporządkowane rządowi na emigracji, które realizowały swe funkcje w trzech związanych ze sobą pionach: wojskowym (ZWZ później AK); cywilnym, tzn. administracyjnym (Delegatura Rządu na Kraj); politycznym (PKP i KRP, oraz RJN). W praktyce oznaczało to istnienie Podziemnego Państwa Polskiego na terenie okupowanym, którego władze znajdowały się na uchodźstwie.
Podstawą ustrojową działalności organów państwa polskiego na uchodźstwie była Ustawa Konstytucyjna z 23 kwietnia 1935 roku (Dz.U. 1935 nr 30, poz. 227) – zwana potocznie konstytucją kwietniową, na której podstawie wydawano akty prawne, ogłaszane w rządowych organach promulgacyjnych. Konstytucja kwietniowa umożliwiała zachowanie ciągłości oraz legalność polskiej władzy państwowej w sytuacji utraty terytorium państwa.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wraził szczególną wdzięczność i szacunek twórcom, ofiarnym działaczom podziemnych struktur Państwa Polskiego, a także tym wszystkim, którzy w wyjątkowo trudnych warunkach z narażeniem własnego życia walczyli o niepodległość Ojczyzny.
Sejm Rzeczypospolitej pamiętając o ich poświęceniu, walce i umiłowaniu Ojczyzny, uchwałą z 11 września 1998 roku ustanowił dzień 27 września – Dniem Podziemnego Państwa Polskiego. (M.P. Nr 30, poz.414 z 11.09.1998 r.).
Od tego czasu, z okazji kolejnych rocznic powstania Podziemnego Państwa Polskiego w Polsce odbywają się już oficjalnie uroczyste obchody upamiętniające to historyczne wydarzenie, które zapoczątkowało budowę Podziemnego Państwa Polskiego, fenomenu w dziejach – nie tylko II wojny światowej.
We Wrocławiu, od 2014 roku czcimy pamięć Bohaterów Podziemnego Państwa Polskiego, w Kościele Garnizonowym – Bazylice Mniejszej pw. św. Elżbiety Węgierskiej. Tam bowiem znajduje się Kaplica – Mauzoleum Pamięci Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej. Kaplica została otwarta i poświęcona w 2014 roku, w 75. rocznicę powołania Podziemnego Państwa Polskiego. Miejsce to ma upamiętniać fakt utworzenia podziemnych struktur państwowych i wojskowych w okupowanym kraju.
Na wprost wejścia do kaplicy znajduje się wysokie na 10 metrów, zwieńczone pięknym maswerkiem gotyckie okno witrażowe, wychodzące na stronę południową świątyni. Witraż przedstawia gęsty, po horyzont, tłum postaci. W jego dolnej części, widać krzyż łaciński, umieszczony w ramie oraz widzimy wyraźnie poszczególnych ludzi, ku górze tłum się oddala, rozmywa, aż ginie w świetlistym blasku w górze okna. Poniżej okna na ścianie jest widoczny wykonany ze szkła wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej, jakby zatarty przez czas.
W centralnym miejscu kaplicy umieszczony jest stół ołtarzowy. Na krawędzi kamiennego blatu stołu – mensy, jest widoczny napis: BÓG HONOR OJCZYZNA. W przestrzeni pod mensą umieszczono szklaną podświetlaną urnę z ziemią z cmentarzy i pól walk Armii Krajowej. W urnie, widać leżący na ziemi order wojskowy Virtuti Militari z barwną wstążką.
Wokół kaplicy wije się czarna opaska na której umieszczone są cztery tablice z inskrypcjami. Za stołem ołtarzowym na dwóch tablicach zapisano treść roty przysięgi żołnierzy Armii Krajowej, zawartej w rozkazie Komendanta Głównego AK nr 73/1942 z dnia 12 grudnia 1942 roku. Była to druga rota przysięgi wprowadzająca nieznaczne korekty, głównie zmiany pod względem językowym i wprowadzono do tekstu nazwę Armii Krajowej. Wynikało to z przemianowania ZWZ na AK.
Po lewej stronie kaplicy, na tablicy widnieje napis „W HOŁDZIE / DOWÓDCOM SIŁ ZBROJNYCH / POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO / gen. broni MICHAŁOWI TOKARZEWSKIEMU-KARASZEWICZOWI / gen. broni KAZIMIERZOWI SOSNKOWSKIEMU / gen. dyw. STEFANOWI GROT-ROWECKIEMU / gen. dyw. TADEUSZOWI BÓR-KOMOROWSKIEMU / gen. bryg. LEOPOLDOWI OKULICKIEMU”.
Na zakończenie mszy minutą ciszy uczczono pamięć nieżyjących działaczy i żołnierzy Podziemnego Państwa Polskiego oraz wszystkich tych, którzy oddali życie za niepodległość Ojczyzny.
Po mszy, uczestnicy wydarzenia zebrali się przed Kaplicą-Mauzoleum Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej, żeby oddać hołd pamięci Bohaterom. Przed Kaplicą – Mauzoleum konferansjerkę prowadził Jerzy Rudnicki, pełniący obowiązki naczelnika Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN we Wrocławiu. Na wstępie w imieniu organizatorów, serdecznie powitał wszystkich przybyłych na uroczystość, a w szczególności kombatantów i rodziny Bohaterów.
Później głos zabrali: dr hab. Kamil Dworaczek, dyrektor Oddziału IPN we Wrocławiu oraz prof. dr hab. Stanisław Ułaszewski, prezes Okręgu Dolnośląskiego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, którzy mówili o genezie powstania Podziemnego Państwa Polskiego i powstaniu Kaplicy-Mauzoleum w Kościele Garnizonowym we Wrocławiu. Modlitwę poprowadził ks. prałat płk Janusz Radzik.
Po modlitwie, w Kaplicy-Mauzoleum Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej, symbolicznym miejscem oddawanej czci przez społeczeństwo żołnierzom i działaczom Podziemnego Państwa Polskiego, delegacje uczestników uroczystości wyrazili hołd poprzez tradycyjne złożenie kwiatów i zapalenie zniczy przed stołem ołtarza.
Uroczystość patriotyczno-religijną uświetnili żołnierze z 16. Dolnośląskiej Brygady Terytorialnej im. ppłk Ludwika Marszałka ps. „Zbroja”, którzy stanowili wojskową asystę honorową: posterunek honorowy w kaplicy i asystę pocztu sztandarowego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej – Okręg Wrocławski. Był też poczet ze sztandarem Towarzystwa Miłośników Kultury Kresowej i wrocławskiego środowiska żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej.
UTRZYMANIE CIĄGŁOŚCI PAŃSTWA POLSKIEGO PO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ
Wybuch II wojny światowej i wkroczenie wojsk niemieckich 1 września 1939 roku na obszary państwa polskiego, a następnie wkroczenie wojsk radzieckich 17 września 1939 roku na wschodnie obszary państwa polskiego, spowodowały opuszczenie kraju przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego oraz Radę Ministrów (Rząd) pod przewodnictwem gen. dyw. Felicjana Sławoja-Składkowskiego, prezesa Rady Ministrów.
Pomimo układu sojuszniczego pomiędzy Polską i Rumunią z 1921 roku, rząd rumuński internował władze państwa polskiego, po przekroczeniu granicy polsko - rumuńskiej w miejscowości Kuty. Chociaż władze polskie miały przyrzeczony przejazd do Francji. Odmowę prawa przejazdu przez terytorium państwa rumuńskiego, władza tego państwa uzasadniała niemieckimi groźbami wypowiedzenia Rumunii wojny. Rumunia oficjalnie zachowywała status państwa neutralnego. Wobec czego ciągłość istnienia najwyższych władz państwa polskiego została realnie zagrożona.
Konsekwencją internowania była konieczność szybkiego powołania legalnego rządu na uchodźstwie, składającego się z osób polskiej elity politycznej. Osób, które znajdowały się poza zasięgiem obu agresorów: Niemiec i ZSRR. Niekwestionowanymi kandydatami byli przedstawiciele dyplomatyczni Rzeczypospolitej chronieni immunitetem dyplomatycznym.
W związku z tym skorzystano z zapisu konstytucji kwietniowej zawartego w Art. 24., który stanowił, że: ust. (1) W razie wojny okres urzędowania Prezydenta Rzeczypospolitej przedłuża się do upływu trzech miesięcy od zawarcia pokoju; Prezydent Rzeczypospolitej osobnym aktem, ogłoszonym w gazecie rządowej, wyznaczy wówczas swego następcę na wypadek opróżnienia się urzędu przed zawarciem pokoju.
Konstytucyjny zapis umożliwiał zachowanie ciągłości oraz legalność polskiej władzy państwowej na uchodźstwie, najpierw we Francji, później w Wielkiej Brytanii. Internowany prezydent Ignacy Mościcki trzykrotnie korzystał z tej prerogatywy, wyznaczając swoimi następców.
Wodza Naczelnego marszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego – po napaści Niemiec na Polskę, który też został internowany i zaszła konieczność odwołania jego nominacji oraz wysunięcia nowej kandydatury na głowę państwa. Wybór padł na ambasadora RP w Rzymie gen. dyw. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, który podobnie jak Mościcki reprezentował obóz sanacyjny, a do którego rząd francuski nie miał zaufania i nie widział możliwości uznania jakiegokolwiek rządu powołanego przez gen. Wieniawę. Ostatecznie po proteście rządu francuskiego w nocy z 29 na 30 września 1939 roku na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej został nominowany Władysław Raczkiewicz. Był on wcześniej marszałkiem Senatu.
W Monitorze Polskim nr 214-217 poz. III z dnia 29 września 1939 r. czytamy: ZARZĄDZENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ z dnia 17 września1939 r. o wyznaczeniu następcy Prezydenta Rzeczypospolitej. Na podstawie art. 24 ust.1 Ustawy Konstytucyjnej wyznaczam p. Władysława Raczkiewicza b. marszałka Senatu na następcę Prezydenta Rzeczypospolitej na wypadek opróżnienia się urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej przed zawarciem pokoju. Z chwilą ogłoszenia niniejszego zarządzenia – zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 września 1939 r. o wyznaczeniu generała Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego na następcę Prezydenta Rzeczypospolitej traci moc obowiązującą. Kuty, 17 września 1939 r. Prezydent Rzeczypospolitej (-) Ignacy Mościcki. Nominację prezydencką dla Władysława Raczkiewicza antydatowano na 17 września 1939 roku.
Wobec naglącej potrzeby podjęcia decyzji najwyższej wagi państwowej, 29 września 1939 roku wieczorem prezydent Ignacy Mościcki pisemnie złożył swój urząd - pismo kurierem wysłano do Paryża. Kryzys prezydencki został zażegnany w momencie, gdy trwały jeszcze walki zdziesiątkowanych oddziałów Wojska Polskiego z agresorami: niemieckim i radzieckim. W grudniu 1939 roku ostatni prezydent II RP wyjechał do Szwajcarii, gdzie zmarł 2 października 1946 roku.
Prezydent RP Władysław Raczkiewicz odwołał rząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego i powierzył utworzenie rządu gen. dyw. Władysławowi Sikorskiemu, który od 30 września 1939 roku został nowym prezesem Rady Ministrów i Ministrem Spraw Wojskowych. Nowy skład rządu został zaprzysiężony 1 października 1939 roku i natychmiast uznany przez Francję i Wielką Brytanię za legalne i suwerenne przedstawicielstwo państwa polskiego. Stany Zjednoczone Ameryki uznały ten fakt 2 października 1939 roku.
9 grudnia 1939 roku we Francji, została ustanowiona dekretem Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, Rada Narodowa – organ konsultacyjny i opiniodawczy Prezydenta i Rządu RP na uchodźstwie, pełniący rolę substytutu parlamentu. Rada, była reprezentacją różnych partii politycznych i grup społecznych, ale nie miała mocy ustawodawczej. Przewodniczącym Rady został Ignacy Jan Paderewski, a po jego śmierci Stanisław Grabski.
PODZIEMNE PAŃSTWO POLSKIE
Panuje przekonanie, że Podziemne Państwo Polskie to siły zbrojne. W okresie trwania wojny były one niewątpliwie najważniejsze, bowiem były narzędziem realizacji celów politycznych. Już w trakcie wojny obronnej, we wrześniu 1939 roku rozpoczęto organizowanie podziemnego wojska i władzy politycznej.
Jeszcze przed kapitulacją Warszawy, 27 września 1939 roku, została powołana do życia ogólnokrajowa organizacja podziemna o nazwie Służba Zwycięstwu Polski (SZP). To historyczne wydarzenie zapoczątkowało budowę Podziemnego Państwa Polskiego.
Dowódca Grupy Armii „Warszawa”, generał dywizji Juliusz Rómmel wyznaczył generała brygady Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza na komendanta konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski. Cele organizacji obejmowały: walkę o wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych, odtworzenie i reorganizację armii polskiej oraz powołanie tymczasowych ośrodków władzy
Służba Zwycięstwu Polski była uważana przez gen. dyw. Władysława Sikorskiego, prezesa Rady Ministrów - Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych za zbyt zbliżoną do obozu sanacyjnego i 13 listopada 1939 roku rozwiązał SZP. Jednocześnie powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), stawiając na jego czele generała broni Kazimierza Sosnkowskiego, mającego dowodzić podziemną polską armią nad Wisłą, z nad Sekwany.
Generał broni Kazimierz Sosnkowski został mianowany komendantem głównym powstającego Związku Walki Zbrojnej. Komendantowi głównemu mającego siedzibę w Paryżu, podlegali komendanci Obszarów w kraju: płk Stefan Rowecki (obszar okupacji niemieckiej) i gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz (obszar okupacji radzieckiej).
14 lutego 1942 roku Związek Walki Zbrojnej przemianowano na Armię Krajową (AK). Komendantem głównym AK został gen. bryg. Stefan Rowecki-Grot. Zadaniem AK było łączenie organizacyjne różnych formacji zbrojnych polskiego podziemia. Nie udało się scalić wszystkich polskich formacji zbrojnych. Chłopska Straż o kryptonimie „Chłostra” (od 1942 r. Bataliony Chłopskie - BCh) zbrojne ramię Stronnictwa Ludowego (SL), zachowały w ramach AK autonomię. Część sił zbrojnych związanych ze Stronnictwem Narodowym (SN) przyłączyła się do AK, reszta utworzyła Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Od początku działalności Podziemnego Państwa Polskiego, obok pionu wojskowego - Armii Krajowej i współpracujących z nią innych formacji Polski Walczącej, istotną rolę odegrał też pion cywilny, którego najważniejszym zadaniem było utrzymanie ciągłości instytucji państwowych i przygotowanie do przejęcia władzy po zakończeniu działań wojennych. Działalność Delegatury Rządu na Kraj stworzyła na wszystkich szczeblach administracji ogromny aparat Podziemnego Państwa Polskiego – od spraw wewnętrznych, poprzez tajną oświatę i kulturę, wymiar sprawiedliwości, aż po komórki przygotowujące akty legislacyjne dla przyszłego niepodległego państwa. Funkcjonował też „podziemny parlament”: Rada Narodowa; Polski Komitet Porozumiewawczy (PKP) – przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP); Rada Jedności Narodowej.
Już 26 lutego 1940 roku powstaje zalążek wspólnej platformy politycznej - Polityczny Komitet Porozumiewawczy w wyniku porozumienia przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej - Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy, bez udziału Stronnictwa Demokratycznego. Głównym powodem zawiązania PKP była chęć zorganizowania przez partie polityczne, działające w konspiracji, ośrodka porozumiewawczo-konsultacyjnego, który pozwalałby na podjęcie wspólnych działań i decyzji, a także dałby tym partiom wpływ na nowo powstałą organizację wojskową - Związek Walki Zbrojnej.
21 marca 1943 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, organ reprezentujący główne partie polityczne ówczesnej Polski (tzw. wielka czwórka: PPS, SL, SN i SP). KRP dążyła do opracowania wspólnej platformy politycznej i wzmocnienia współpracy między stronnictwami oraz instytucjami Podziemnego Państwa Polskiego z Delegatem Rządu RP na Kraj i Komendą Główną AK.
Krajowa Reprezentacja Polityczna, w październiku 1943 roku powołała Społeczny Komitet Antykomunistyczny, w wyniku fiaska rozmów między Rządem RP na uchodźstwie, a przedstawicielami Polskiej Partii Robotniczej (PPR powstała 5.01.1942 r.). PPR postulowała w tych rozmowach zapewnienie jej udziału na równi z innymi partiami politycznymi w rozstrzyganiu spraw państwowych. Utworzenie w Kraju rządu reprezentującego całe społeczeństwo, wprowadzenie przedstawicieli Gwardii Ludowej (GL) do Komendy Głównej AK i współdziałaniu obydwu tych organizacji przy zachowaniu ich autonomii. Delegatura Rządu RP na Kraj natomiast żądała od PPR opublikowania deklaracji o całkowitej niezależności od ZSRR i złożenia oświadczenia o gotowości prowadzenia walki na ziemiach polskich z każdym wrogiem oraz uznania wschodniej polskiej granicy państwowej ustalonej w traktacie ryskim. W obliczu powołania przez komunistów samozwańczej Krajowej Rady Narodowej, 9 stycznia 1944 roku przekształcono Krajową Reprezentację Polityczną w Radę Jedności Narodowej (RJN).
Na kres Podziemnego Państwa Polskiego bezpośredni wpływ miało powołanie przez komunistów 28 czerwca 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i bezprawnym przejmowaniu władzy w Polsce przez komunistów, pod patronatem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR).
Za datę symbolizującą kres Podziemnego Państwa Polskiego uznaje się dzień, w którym rozwiązano Radę Jedności Narodowej, która od stycznia 1944 roku pełniła rolę podziemnego parlamentu polskiego. 1 lipca 1945 roku Rada Jedności Narodowej rozwiązała się w Krakowie i wydala Manifest do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych, w którego ostatniej części sformułowała Testament Polski Walczącej – swego rodzaju program minimum dla suwerennej Polski. Autorem opracowanego tekstu ogłoszonego 6 lipca 1945 roku i antydatowanego na 1 lipca 1945 roku był, ostatni Delegat Rządu na Kraj, poeta Jerzy Braun, ps. Bronisław Rogowski.
Testament Polski Walczącej zawierał 12 postulatów. Żądano między innymi: opuszczenia terytorium Polski przez wojska sowieckie oraz przez rosyjską policję polityczną; Zaprzestania prześladowań politycznych: zwolnienie skazanych i uwięzionych w procesie moskiewskim, amnestii dla więźniów politycznych oraz wszystkich żołnierzy AK i dla tak zwanych „oddziałów leśnych”; Zjednoczenia i uniezależnienia Armii Polskiej i zapewnienia niezależności polskiej polityki zagranicznej; Sprawiedliwie przeprowadzenie reformy rolnej i kontroli narodu polskiego nad akcją osiedleńczą na odzyskanych Ziemiach Zachodnich i w Prusach Wschodnich; Oparcia powszechnego, demokratycznego nauczania i wychowania na zasadach moralnych i duchowych dorobku cywilizacji zachodniej i naszego kraju. Zapisy zawarte w Testamencie Polski Walczącej z 1 lipca 1945 roku zostały zrealizowane dopiero w latach 90. XX wieku.
tekst i fotografie: Andrzej Powidzki
publ. 30.09.2025
Podstawą ustrojową działalności organów państwa polskiego na uchodźstwie była Ustawa Konstytucyjna z 23 kwietnia 1935 roku (Dz.U. 1935 nr 30, poz. 227) – zwana potocznie konstytucją kwietniową, na której podstawie wydawano akty prawne, ogłaszane w rządowych organach promulgacyjnych. Konstytucja kwietniowa umożliwiała zachowanie ciągłości oraz legalność polskiej władzy państwowej w sytuacji utraty terytorium państwa.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wraził szczególną wdzięczność i szacunek twórcom, ofiarnym działaczom podziemnych struktur Państwa Polskiego, a także tym wszystkim, którzy w wyjątkowo trudnych warunkach z narażeniem własnego życia walczyli o niepodległość Ojczyzny.
Sejm Rzeczypospolitej pamiętając o ich poświęceniu, walce i umiłowaniu Ojczyzny, uchwałą z 11 września 1998 roku ustanowił dzień 27 września – Dniem Podziemnego Państwa Polskiego. (M.P. Nr 30, poz.414 z 11.09.1998 r.).
Od tego czasu, z okazji kolejnych rocznic powstania Podziemnego Państwa Polskiego w Polsce odbywają się już oficjalnie uroczyste obchody upamiętniające to historyczne wydarzenie, które zapoczątkowało budowę Podziemnego Państwa Polskiego, fenomenu w dziejach – nie tylko II wojny światowej.
We Wrocławiu, od 2014 roku czcimy pamięć Bohaterów Podziemnego Państwa Polskiego, w Kościele Garnizonowym – Bazylice Mniejszej pw. św. Elżbiety Węgierskiej. Tam bowiem znajduje się Kaplica – Mauzoleum Pamięci Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej. Kaplica została otwarta i poświęcona w 2014 roku, w 75. rocznicę powołania Podziemnego Państwa Polskiego. Miejsce to ma upamiętniać fakt utworzenia podziemnych struktur państwowych i wojskowych w okupowanym kraju.
Na wprost wejścia do kaplicy znajduje się wysokie na 10 metrów, zwieńczone pięknym maswerkiem gotyckie okno witrażowe, wychodzące na stronę południową świątyni. Witraż przedstawia gęsty, po horyzont, tłum postaci. W jego dolnej części, widać krzyż łaciński, umieszczony w ramie oraz widzimy wyraźnie poszczególnych ludzi, ku górze tłum się oddala, rozmywa, aż ginie w świetlistym blasku w górze okna. Poniżej okna na ścianie jest widoczny wykonany ze szkła wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej, jakby zatarty przez czas.
W centralnym miejscu kaplicy umieszczony jest stół ołtarzowy. Na krawędzi kamiennego blatu stołu – mensy, jest widoczny napis: BÓG HONOR OJCZYZNA. W przestrzeni pod mensą umieszczono szklaną podświetlaną urnę z ziemią z cmentarzy i pól walk Armii Krajowej. W urnie, widać leżący na ziemi order wojskowy Virtuti Militari z barwną wstążką.
Wokół kaplicy wije się czarna opaska na której umieszczone są cztery tablice z inskrypcjami. Za stołem ołtarzowym na dwóch tablicach zapisano treść roty przysięgi żołnierzy Armii Krajowej, zawartej w rozkazie Komendanta Głównego AK nr 73/1942 z dnia 12 grudnia 1942 roku. Była to druga rota przysięgi wprowadzająca nieznaczne korekty, głównie zmiany pod względem językowym i wprowadzono do tekstu nazwę Armii Krajowej. Wynikało to z przemianowania ZWZ na AK.
Po lewej stronie kaplicy, na tablicy widnieje napis „W HOŁDZIE / DOWÓDCOM SIŁ ZBROJNYCH / POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO / gen. broni MICHAŁOWI TOKARZEWSKIEMU-KARASZEWICZOWI / gen. broni KAZIMIERZOWI SOSNKOWSKIEMU / gen. dyw. STEFANOWI GROT-ROWECKIEMU / gen. dyw. TADEUSZOWI BÓR-KOMOROWSKIEMU / gen. bryg. LEOPOLDOWI OKULICKIEMU”.
Po prawej stronie kaplicy, na tablicy widnieje napis „W HOŁDZIE / DELEGATOM RZĄDU RP. NA KRAJ / JANOWI SKOROBOHATEMU-JAKUBOWSKIEMU / CYRYLOWI RATAJSKIEMU / JANOWI PIEKAŁKIEWICZOWI / JANOWI JANKOWSKIEMU / STAFANOWI KORBOŃSKIEMU / JERZEMU BRAUNOWI / LUDZIOM W SŁUŻBIE / POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEWMNEGO”.
Ponadto na czarnej opasce wijącej się wokół kaplicy, utrwalono symbole Podziemnego Państwa Polskiego: kotwicę Polski Walczącej, krzyż Virtuti Militari, orła Armii Krajowej, lilijkę Szarych Szeregów, znak Cichociemnych, Krzyż Batalionów Chłopskich oraz napis rok 1942 i 1945.
Na styku posadzki ze ścianą znajduje się podświetlenie. Sączące się światło ze szczelin podłogi – „podziemia”, ma także symboliczne znaczenie, bowiem to co najważniejsze dla niepodległości Polski, dziać musiało się w ukryciu i przywodzi na myśl tych, którzy odeszli, oddając życie za Ojczyznę.
Tegoroczne główne wrocławskie obchody Dnia Podziemnego Państwa Polskiego odbyły się w niedzielę 28 września w Kościele Garnizonowym – Bazylice Mniejszej pw. św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu. Wydarzenie rozpoczęła uroczysta Msza świętą w intencji żołnierzy i działaczy Podziemnego Państwa Polskiego. Mszę celebrował proboszcz parafii Rzymskokatolickiej Wojskowo – Cywilnej ks. prałat płk Janusz Radzik.
Organizatorami uroczystości byli: Okręg Dolnośląski Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej i Instytut Pamięci Narodowej Oddział we Wrocławiu przy współudziale parafii Rzymskokatolickiej Wojskowo – Cywilnej we Wrocławiu.
W uroczystości uczestniczyli m.in. przedstawiciele wojska z Garnizonu Wrocław na czele z płk Krzysztofem Lisem, zastępcą dowódcy Garnizonu Wrocław i płk Edwardem Chyłą, dowódcą 16. Dolnośląskiej Brygady Obrony Terytorialnej. Przedstawiciele innych służb mundurowych i samorządów: województwa i miasta Wrocław. Kombatanci, członkowie Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej różnych okręgów: dolnośląskiego, wileńskiego, lwowskiego i wołyńskiego. Była też mająca 102 lata major Wanda Kiałka ps. „Wilia” – łączniczka i sanitariuszka.
Ponadto na czarnej opasce wijącej się wokół kaplicy, utrwalono symbole Podziemnego Państwa Polskiego: kotwicę Polski Walczącej, krzyż Virtuti Militari, orła Armii Krajowej, lilijkę Szarych Szeregów, znak Cichociemnych, Krzyż Batalionów Chłopskich oraz napis rok 1942 i 1945.
Na styku posadzki ze ścianą znajduje się podświetlenie. Sączące się światło ze szczelin podłogi – „podziemia”, ma także symboliczne znaczenie, bowiem to co najważniejsze dla niepodległości Polski, dziać musiało się w ukryciu i przywodzi na myśl tych, którzy odeszli, oddając życie za Ojczyznę.
Tegoroczne główne wrocławskie obchody Dnia Podziemnego Państwa Polskiego odbyły się w niedzielę 28 września w Kościele Garnizonowym – Bazylice Mniejszej pw. św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu. Wydarzenie rozpoczęła uroczysta Msza świętą w intencji żołnierzy i działaczy Podziemnego Państwa Polskiego. Mszę celebrował proboszcz parafii Rzymskokatolickiej Wojskowo – Cywilnej ks. prałat płk Janusz Radzik.
Organizatorami uroczystości byli: Okręg Dolnośląski Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej i Instytut Pamięci Narodowej Oddział we Wrocławiu przy współudziale parafii Rzymskokatolickiej Wojskowo – Cywilnej we Wrocławiu.
W uroczystości uczestniczyli m.in. przedstawiciele wojska z Garnizonu Wrocław na czele z płk Krzysztofem Lisem, zastępcą dowódcy Garnizonu Wrocław i płk Edwardem Chyłą, dowódcą 16. Dolnośląskiej Brygady Obrony Terytorialnej. Przedstawiciele innych służb mundurowych i samorządów: województwa i miasta Wrocław. Kombatanci, członkowie Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej różnych okręgów: dolnośląskiego, wileńskiego, lwowskiego i wołyńskiego. Była też mająca 102 lata major Wanda Kiałka ps. „Wilia” – łączniczka i sanitariuszka.
Na zakończenie mszy minutą ciszy uczczono pamięć nieżyjących działaczy i żołnierzy Podziemnego Państwa Polskiego oraz wszystkich tych, którzy oddali życie za niepodległość Ojczyzny.
Po mszy, uczestnicy wydarzenia zebrali się przed Kaplicą-Mauzoleum Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej, żeby oddać hołd pamięci Bohaterom. Przed Kaplicą – Mauzoleum konferansjerkę prowadził Jerzy Rudnicki, pełniący obowiązki naczelnika Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN we Wrocławiu. Na wstępie w imieniu organizatorów, serdecznie powitał wszystkich przybyłych na uroczystość, a w szczególności kombatantów i rodziny Bohaterów.
Później głos zabrali: dr hab. Kamil Dworaczek, dyrektor Oddziału IPN we Wrocławiu oraz prof. dr hab. Stanisław Ułaszewski, prezes Okręgu Dolnośląskiego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, którzy mówili o genezie powstania Podziemnego Państwa Polskiego i powstaniu Kaplicy-Mauzoleum w Kościele Garnizonowym we Wrocławiu. Modlitwę poprowadził ks. prałat płk Janusz Radzik.
Po modlitwie, w Kaplicy-Mauzoleum Podziemnego Państwa Polskiego i Armii Krajowej, symbolicznym miejscem oddawanej czci przez społeczeństwo żołnierzom i działaczom Podziemnego Państwa Polskiego, delegacje uczestników uroczystości wyrazili hołd poprzez tradycyjne złożenie kwiatów i zapalenie zniczy przed stołem ołtarza.
Uroczystość patriotyczno-religijną uświetnili żołnierze z 16. Dolnośląskiej Brygady Terytorialnej im. ppłk Ludwika Marszałka ps. „Zbroja”, którzy stanowili wojskową asystę honorową: posterunek honorowy w kaplicy i asystę pocztu sztandarowego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej – Okręg Wrocławski. Był też poczet ze sztandarem Towarzystwa Miłośników Kultury Kresowej i wrocławskiego środowiska żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej.
UTRZYMANIE CIĄGŁOŚCI PAŃSTWA POLSKIEGO PO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ
Wybuch II wojny światowej i wkroczenie wojsk niemieckich 1 września 1939 roku na obszary państwa polskiego, a następnie wkroczenie wojsk radzieckich 17 września 1939 roku na wschodnie obszary państwa polskiego, spowodowały opuszczenie kraju przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego oraz Radę Ministrów (Rząd) pod przewodnictwem gen. dyw. Felicjana Sławoja-Składkowskiego, prezesa Rady Ministrów.
Pomimo układu sojuszniczego pomiędzy Polską i Rumunią z 1921 roku, rząd rumuński internował władze państwa polskiego, po przekroczeniu granicy polsko - rumuńskiej w miejscowości Kuty. Chociaż władze polskie miały przyrzeczony przejazd do Francji. Odmowę prawa przejazdu przez terytorium państwa rumuńskiego, władza tego państwa uzasadniała niemieckimi groźbami wypowiedzenia Rumunii wojny. Rumunia oficjalnie zachowywała status państwa neutralnego. Wobec czego ciągłość istnienia najwyższych władz państwa polskiego została realnie zagrożona.
Konsekwencją internowania była konieczność szybkiego powołania legalnego rządu na uchodźstwie, składającego się z osób polskiej elity politycznej. Osób, które znajdowały się poza zasięgiem obu agresorów: Niemiec i ZSRR. Niekwestionowanymi kandydatami byli przedstawiciele dyplomatyczni Rzeczypospolitej chronieni immunitetem dyplomatycznym.
W związku z tym skorzystano z zapisu konstytucji kwietniowej zawartego w Art. 24., który stanowił, że: ust. (1) W razie wojny okres urzędowania Prezydenta Rzeczypospolitej przedłuża się do upływu trzech miesięcy od zawarcia pokoju; Prezydent Rzeczypospolitej osobnym aktem, ogłoszonym w gazecie rządowej, wyznaczy wówczas swego następcę na wypadek opróżnienia się urzędu przed zawarciem pokoju.
Konstytucyjny zapis umożliwiał zachowanie ciągłości oraz legalność polskiej władzy państwowej na uchodźstwie, najpierw we Francji, później w Wielkiej Brytanii. Internowany prezydent Ignacy Mościcki trzykrotnie korzystał z tej prerogatywy, wyznaczając swoimi następców.
Wodza Naczelnego marszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego – po napaści Niemiec na Polskę, który też został internowany i zaszła konieczność odwołania jego nominacji oraz wysunięcia nowej kandydatury na głowę państwa. Wybór padł na ambasadora RP w Rzymie gen. dyw. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, który podobnie jak Mościcki reprezentował obóz sanacyjny, a do którego rząd francuski nie miał zaufania i nie widział możliwości uznania jakiegokolwiek rządu powołanego przez gen. Wieniawę. Ostatecznie po proteście rządu francuskiego w nocy z 29 na 30 września 1939 roku na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej został nominowany Władysław Raczkiewicz. Był on wcześniej marszałkiem Senatu.
W Monitorze Polskim nr 214-217 poz. III z dnia 29 września 1939 r. czytamy: ZARZĄDZENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ z dnia 17 września1939 r. o wyznaczeniu następcy Prezydenta Rzeczypospolitej. Na podstawie art. 24 ust.1 Ustawy Konstytucyjnej wyznaczam p. Władysława Raczkiewicza b. marszałka Senatu na następcę Prezydenta Rzeczypospolitej na wypadek opróżnienia się urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej przed zawarciem pokoju. Z chwilą ogłoszenia niniejszego zarządzenia – zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 września 1939 r. o wyznaczeniu generała Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego na następcę Prezydenta Rzeczypospolitej traci moc obowiązującą. Kuty, 17 września 1939 r. Prezydent Rzeczypospolitej (-) Ignacy Mościcki. Nominację prezydencką dla Władysława Raczkiewicza antydatowano na 17 września 1939 roku.
Wobec naglącej potrzeby podjęcia decyzji najwyższej wagi państwowej, 29 września 1939 roku wieczorem prezydent Ignacy Mościcki pisemnie złożył swój urząd - pismo kurierem wysłano do Paryża. Kryzys prezydencki został zażegnany w momencie, gdy trwały jeszcze walki zdziesiątkowanych oddziałów Wojska Polskiego z agresorami: niemieckim i radzieckim. W grudniu 1939 roku ostatni prezydent II RP wyjechał do Szwajcarii, gdzie zmarł 2 października 1946 roku.
Prezydent RP Władysław Raczkiewicz odwołał rząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego i powierzył utworzenie rządu gen. dyw. Władysławowi Sikorskiemu, który od 30 września 1939 roku został nowym prezesem Rady Ministrów i Ministrem Spraw Wojskowych. Nowy skład rządu został zaprzysiężony 1 października 1939 roku i natychmiast uznany przez Francję i Wielką Brytanię za legalne i suwerenne przedstawicielstwo państwa polskiego. Stany Zjednoczone Ameryki uznały ten fakt 2 października 1939 roku.
9 grudnia 1939 roku we Francji, została ustanowiona dekretem Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, Rada Narodowa – organ konsultacyjny i opiniodawczy Prezydenta i Rządu RP na uchodźstwie, pełniący rolę substytutu parlamentu. Rada, była reprezentacją różnych partii politycznych i grup społecznych, ale nie miała mocy ustawodawczej. Przewodniczącym Rady został Ignacy Jan Paderewski, a po jego śmierci Stanisław Grabski.
PODZIEMNE PAŃSTWO POLSKIE
Panuje przekonanie, że Podziemne Państwo Polskie to siły zbrojne. W okresie trwania wojny były one niewątpliwie najważniejsze, bowiem były narzędziem realizacji celów politycznych. Już w trakcie wojny obronnej, we wrześniu 1939 roku rozpoczęto organizowanie podziemnego wojska i władzy politycznej.
Jeszcze przed kapitulacją Warszawy, 27 września 1939 roku, została powołana do życia ogólnokrajowa organizacja podziemna o nazwie Służba Zwycięstwu Polski (SZP). To historyczne wydarzenie zapoczątkowało budowę Podziemnego Państwa Polskiego.
Dowódca Grupy Armii „Warszawa”, generał dywizji Juliusz Rómmel wyznaczył generała brygady Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza na komendanta konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski. Cele organizacji obejmowały: walkę o wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych, odtworzenie i reorganizację armii polskiej oraz powołanie tymczasowych ośrodków władzy
Służba Zwycięstwu Polski była uważana przez gen. dyw. Władysława Sikorskiego, prezesa Rady Ministrów - Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych za zbyt zbliżoną do obozu sanacyjnego i 13 listopada 1939 roku rozwiązał SZP. Jednocześnie powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), stawiając na jego czele generała broni Kazimierza Sosnkowskiego, mającego dowodzić podziemną polską armią nad Wisłą, z nad Sekwany.
Generał broni Kazimierz Sosnkowski został mianowany komendantem głównym powstającego Związku Walki Zbrojnej. Komendantowi głównemu mającego siedzibę w Paryżu, podlegali komendanci Obszarów w kraju: płk Stefan Rowecki (obszar okupacji niemieckiej) i gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz (obszar okupacji radzieckiej).
14 lutego 1942 roku Związek Walki Zbrojnej przemianowano na Armię Krajową (AK). Komendantem głównym AK został gen. bryg. Stefan Rowecki-Grot. Zadaniem AK było łączenie organizacyjne różnych formacji zbrojnych polskiego podziemia. Nie udało się scalić wszystkich polskich formacji zbrojnych. Chłopska Straż o kryptonimie „Chłostra” (od 1942 r. Bataliony Chłopskie - BCh) zbrojne ramię Stronnictwa Ludowego (SL), zachowały w ramach AK autonomię. Część sił zbrojnych związanych ze Stronnictwem Narodowym (SN) przyłączyła się do AK, reszta utworzyła Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Od początku działalności Podziemnego Państwa Polskiego, obok pionu wojskowego - Armii Krajowej i współpracujących z nią innych formacji Polski Walczącej, istotną rolę odegrał też pion cywilny, którego najważniejszym zadaniem było utrzymanie ciągłości instytucji państwowych i przygotowanie do przejęcia władzy po zakończeniu działań wojennych. Działalność Delegatury Rządu na Kraj stworzyła na wszystkich szczeblach administracji ogromny aparat Podziemnego Państwa Polskiego – od spraw wewnętrznych, poprzez tajną oświatę i kulturę, wymiar sprawiedliwości, aż po komórki przygotowujące akty legislacyjne dla przyszłego niepodległego państwa. Funkcjonował też „podziemny parlament”: Rada Narodowa; Polski Komitet Porozumiewawczy (PKP) – przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP); Rada Jedności Narodowej.
Już 26 lutego 1940 roku powstaje zalążek wspólnej platformy politycznej - Polityczny Komitet Porozumiewawczy w wyniku porozumienia przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej - Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy, bez udziału Stronnictwa Demokratycznego. Głównym powodem zawiązania PKP była chęć zorganizowania przez partie polityczne, działające w konspiracji, ośrodka porozumiewawczo-konsultacyjnego, który pozwalałby na podjęcie wspólnych działań i decyzji, a także dałby tym partiom wpływ na nowo powstałą organizację wojskową - Związek Walki Zbrojnej.
21 marca 1943 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, organ reprezentujący główne partie polityczne ówczesnej Polski (tzw. wielka czwórka: PPS, SL, SN i SP). KRP dążyła do opracowania wspólnej platformy politycznej i wzmocnienia współpracy między stronnictwami oraz instytucjami Podziemnego Państwa Polskiego z Delegatem Rządu RP na Kraj i Komendą Główną AK.
Krajowa Reprezentacja Polityczna, w październiku 1943 roku powołała Społeczny Komitet Antykomunistyczny, w wyniku fiaska rozmów między Rządem RP na uchodźstwie, a przedstawicielami Polskiej Partii Robotniczej (PPR powstała 5.01.1942 r.). PPR postulowała w tych rozmowach zapewnienie jej udziału na równi z innymi partiami politycznymi w rozstrzyganiu spraw państwowych. Utworzenie w Kraju rządu reprezentującego całe społeczeństwo, wprowadzenie przedstawicieli Gwardii Ludowej (GL) do Komendy Głównej AK i współdziałaniu obydwu tych organizacji przy zachowaniu ich autonomii. Delegatura Rządu RP na Kraj natomiast żądała od PPR opublikowania deklaracji o całkowitej niezależności od ZSRR i złożenia oświadczenia o gotowości prowadzenia walki na ziemiach polskich z każdym wrogiem oraz uznania wschodniej polskiej granicy państwowej ustalonej w traktacie ryskim. W obliczu powołania przez komunistów samozwańczej Krajowej Rady Narodowej, 9 stycznia 1944 roku przekształcono Krajową Reprezentację Polityczną w Radę Jedności Narodowej (RJN).
Na kres Podziemnego Państwa Polskiego bezpośredni wpływ miało powołanie przez komunistów 28 czerwca 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i bezprawnym przejmowaniu władzy w Polsce przez komunistów, pod patronatem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR).
Za datę symbolizującą kres Podziemnego Państwa Polskiego uznaje się dzień, w którym rozwiązano Radę Jedności Narodowej, która od stycznia 1944 roku pełniła rolę podziemnego parlamentu polskiego. 1 lipca 1945 roku Rada Jedności Narodowej rozwiązała się w Krakowie i wydala Manifest do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych, w którego ostatniej części sformułowała Testament Polski Walczącej – swego rodzaju program minimum dla suwerennej Polski. Autorem opracowanego tekstu ogłoszonego 6 lipca 1945 roku i antydatowanego na 1 lipca 1945 roku był, ostatni Delegat Rządu na Kraj, poeta Jerzy Braun, ps. Bronisław Rogowski.
Testament Polski Walczącej zawierał 12 postulatów. Żądano między innymi: opuszczenia terytorium Polski przez wojska sowieckie oraz przez rosyjską policję polityczną; Zaprzestania prześladowań politycznych: zwolnienie skazanych i uwięzionych w procesie moskiewskim, amnestii dla więźniów politycznych oraz wszystkich żołnierzy AK i dla tak zwanych „oddziałów leśnych”; Zjednoczenia i uniezależnienia Armii Polskiej i zapewnienia niezależności polskiej polityki zagranicznej; Sprawiedliwie przeprowadzenie reformy rolnej i kontroli narodu polskiego nad akcją osiedleńczą na odzyskanych Ziemiach Zachodnich i w Prusach Wschodnich; Oparcia powszechnego, demokratycznego nauczania i wychowania na zasadach moralnych i duchowych dorobku cywilizacji zachodniej i naszego kraju. Zapisy zawarte w Testamencie Polski Walczącej z 1 lipca 1945 roku zostały zrealizowane dopiero w latach 90. XX wieku.
tekst i fotografie: Andrzej Powidzki
publ. 30.09.2025
Artykuł przeczytano 188 razy